Εκδρομή στην Βραυρώνα
Την Κυριακή της πρώτης μας Πεζοπορίας και Φωτογραφίας μαζί με τις Alos Photography Team, περιηγηθήκαμε στον υγρότοπο της Βραυρώνας. Η εκδρομή μας πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο μιας σειράς εκδρομών που πραγματοποιούμε στις περιοχές Natura 2000 της Αττικής, με σκοπό την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση και ανάδειξη αυτών των περιοχών. Οι εκδρομές μας έχουν περιβαλλοντικό, ιστορικό – αρχαιολογικό και φωτογραφικό ενδιαφέρον. Και υποστηρίζονται από τους: Βασίλη Αναγνώστου (Περιβαλλοντολόγο – Υδροβιολόγο MSc). Αλέξανδρο Σχισμένο (Διδάκτωρ Φιλοσοφίας, μεταδιδακτορικό ερευνητή), Αλέξανδρο Κατσή (καθηγητή Φωτογραφίας).Νίκο Ιωάννου (καθηγητή Ξυλουργικής, ενεργό μέλος Οικολογικών Δικτύων – Κινήσεων Πολιτών).
Μια σύντομη περιγραφή από τους Β. Αναγνώστου, Αλ. Σχισμένο, Ν. Ιωάννου:

Η Βραυρώνα ανήκει στο δίκτυο Natura 2000 με κωδικό «Βραυρώνα – Παράκτια ζώνη» (GR3000004), έχει έκταση περίπου 450 στρέμματα, ενώ μια εκτεταμένη λεκάνη απορροής έκτασης περίπου 200 τετραγωνικών χιλιομέτρων τροφοδοτεί το Ερασίνο ποταμό με υπόγεια και επιφανειακά ύδατα. Ο Ερασίνος είναι το μόνο ποτάμι με ροή όλο το χρόνο στην Νοτιοανατολική Αττική, είναι ένα μικρό ποτάμι έχει όμως πολύ μεγάλη οικολογική αξία για την περιοχή, καθώς σε αυτό ενδημεί το αττικόψαρο (Pelasgus marathonicus), το οποίο είναι είδος με μικρούς πληθυσμούς που απειλείται.

Ο Ερασίνος διαμορφώνει ένα μοναδικό υγροτοπικό σύστημα με πλούσια στοιχεία Ποικιλότητας. Καταγράφεται σημαντική Βιο – Ποικιλότητα, πολύ πλούσια Ορνιθοπανίδα με πάνω από 230 διαφορετικά είδη πουλιών, πάνω δηλαδή από τα μισά είδη που απαντώνται στην Ελλάδα. Σημαντική είναι επίσης η ποικιλομορφία της χλωρίδας με εναλλαγή της υγροτοπικής βλάστησης με την μεσογειακή, ενώ ιδιαίτερα εντυπωσιακό είναι το δάσος από αλμυρίκια. Σημαντική είναι και η Γεω – Ποικιλότητα της περιοχής, η ποικιλομορφία δηλαδή των στοιχείων του ανάγλυφου. Στην περιοχή καταγράφονται ιδιαίτεροι τύποι οικοτόπων με μεγάλη οικολογική σημασία που αναγνωρίστηκε ήδη από τα αρχαία χρόνια.

Σήμερα η περιοχή δέχεται μεγάλες πιέσεις, προκλήσεις και απειλές που φέρουν σε κίνδυνο την διατήρηση του φυσικού συστήματος για τις επόμενες γενιές. Μερικοί από αυτούς είναι:
Διατάραξη του υδατικού ισοζυγίου από την αγροτική χρήση νερού στην ευρύτερη περιοχή (με γεωτρήσεις και απολήψεις από τον Ερασίνο, κι από σχεδιαζόμενα «αντιπλημμυρικά έργα», που δεν παρουσιάζουν κανένα κοινωνικό όφελος, ενώ απειλούν τον υγρότοπο με οικολογική κατάρευση.
Ρύπανση υδάτων από την αστική, βιομηχανική, βιοτεχνική και αγροτική δραστηριότητα στην ευρύτερη περιοχή των Μεσογείων
Σημαντική ρύπανση από οικιακά απορρίμματα, συσσωρευμένα κλαδιά και μπαζοσκούπιδα.
Παράνομη Θήρα (στην διάρκεια της επίσκεψης μας παρατηρήσαμε φυσίγγια από κυνηγετικό όπλο) κ.α.
Μέσα από τις εκδρομές μας φιλοδοξούμε να αναδείξουμε την μεγάλη οικολογική αξία των περιοχών Natura ως φυσικά συστήματα και ως καταφύγια για την άγρια ζωή και τον άνθρωπο.

Η μακρά Ιστορία της Βραυρώνας
Στη Βραυρώνα προχωρήσαμε, ακολουθώντας το ρου του ποταμού, στο άδυτο του αρχαίου ναού της θεάς Αρτέμιδος και στον καλοδιατηρημένο αρχαιολογικό χώρο που διατηρεί ακόμη, παρά την παρουσία της επαρχιακής οδού ακριβώς δίπλα του, κάτι από τη μυστηριακή ατμόσφαιρα της αρχαιότητας. Γνωρίζαμε, εξάλλου, ότι η Βραυρώνα υπήρξε σημαντικός ιερός τόπος για τους Αθηναίους της γεωμετρικής, της αρχαϊκής και της κλασικής εποχής, καθώς εδώ λάμβαναν μέρος τα μυητικά μυστήρια που επικύρωναν τελετουργικά τη μετάβαση των νεαρών κοριτσιών της Αθήνας από την παιδική – άγρια για τους αρχαίους – ηλικία στην ηλικία γάμου. Κατά μία έννοια, τα αρσενικά μέλη της συντροφιάς απολαύσαν ένα προνόμιο απαγορευμένο για τους άνδρες Αθηναίους μα και υποχρεωτικό για τις γυναίκες Αθηναίες, οι οποίες μοιράζονταν την κοινή ανάμνηση της λατρείας της Βραυρωνίας Αρτέμιδος μέχρι την ώριμη ηλικία τους με υπερηφάνεια ως πολιτικό καθήκον, όπως μας περιγράφει ο Χορός των γυναικών στη Λυσιστράτη του Αριστοφάνη:
Αθηναίοι, εμείς για την πόλη μας
θα σας πούμε τώρα χρήσιμα πράματα.
Για την πόλη, που μας είχε μες στη δόξα και τα πλούτη.
Στα εφτά μας όλες τις Θεάς το πέπλο κρατήσαμε.
Στα δέκα μας αλέσαμε το στάρι το ιερό
στη Βραυρώνα, με της αρκούδας πάνω μας
τις γούνες τις φωτεινές,
κι ανηφορίσαμε κοριτσάκια ακόμα
με των σύκων τις αρμαθιές
στους λαιμούς μας κρεμασμένες. [Μετάφραση: Σωτήρης Κακίσης]

Μα η ανθρώπινη παρουσία στη Βραυρώνα είναι παλαιότερη από τη λατρεία της Αρτέμιδος. Τα πρώτα ίχνη μόνιμης εγκατάστασης στον τόπο μας πηγαίνουν πίσω στις αρχές της πρώιμης εποχής του Χαλκού (3300-2800 π.Χ.). Μέχρι την αρχή της Μυκηναϊκής περιόδου (2000- 1600 π.Χ.) ο αρχικός οικισμός μεγαλώνει ως οργανωμένη αυτοδιοικούμενη κοινότητα. Καθώς κορυφώνεται η ακμή της Μυκηναϊκής ηγεμονίας, η περιοχή πιθανώς υπάγεται στην επικράτεια του Μυκηναίου άνακτα της Ακρόπολης της ύστερης εποχής του Χαλκού (1600-1375 π.Χ.), ενώ ερημώνει γύρω στο 1200 π.Χ. την εποχή της γενικής κατάρρευσης των Μυκηναϊκών ανακτόρων και της ευρύτερης κατάρρευσης των οργανωμένων κρατών της Ανατολικής Μεσογείου [Χετταίοι, Μυκηναίοι, Αιγύπτιοι κτλ] για ασαφείς λόγους που μάλλον ανάγονται σε μία δέσμη αιτίων [κλιματική αλλαγή, κοινωνικές εξεγέρσεις κτλ].

Όμως η Βραυρώνα κατοικήθηκε εκ νέου γύρω στον 9ο αι. π.Χ., όταν έχουμε την ανάδυση του αρχαϊκού ελληνικού πολιτισμού που θα φέρει τα ιδιαίτερα σημεία διαφοροποίησής του από την Μυκηναϊκή κουλτούρα και τις ιδιαίτερες κοινωνικές φαντασιακές σημασίες με τις οποίες ταυτίζουμε την αρχαία ελληνική δημιουργία:
Αλφάβητο, Ποιητική αντί για προφητική βάση της θρησκείας, πολιτική αυτονομία, θεατρική φαντασία, φιλοσοφική αναζήτηση.
Τα Μυκηναϊκά ερείπια της Βραυρώνας έδωσαν πιθανώς το έρεισμα για τη λατρεία της Βραυρωνίας Αρτέμιδος, το ιερό της οποίας αποτελούσε και θρησκευτικό κέντρο του δήμου των Φιλαϊδών, από τους δήμους της Αττικής που συναπάρτιζαν κατά την κλασική εποχή την αθηναϊκή πόλιν. Σύμφωνα με τη μυθική παράδοση, η λατρεία ήρθε στην Αττική από τον Ορέστη και την Ιφιγένεια, οι οποίοι, αφού έκλεψαν το διιπετές ξόανο της Αρτέμιδος από την Ταυρίδα [σημερινή Κριμαία], το μετέφεραν στη Βραυρώνα. Εδώ, η Ιφιγένεια έκανε καθαρμό στην Άρτεμι για τις ανθρωποθυσίες που διέπραξε ως ιέρεια των Ταύρων ενώ ο Ορέστης, που δεν μπορούσε ως άνδρας να καθαρθεί από την παρθένο θεά της άγριας φύσης Αρτέμιδα, έφυγε για να συνεχίσει το τραγικό ταξίδι του στους Δελφούς.
Στη Βραυρώνα, βρήκαμε και φωτογραφίσαμε τον θρυλικό Τάφο της Ιφιγένειας, κρυμμένο πίσω από έναν σχηματισμό βράχων. Όπως καταλάβαμε, ήταν τα απομεινάρια ενός σπηλαίου, η οροφή του οποίου είχε καταρρεύσει ήδη από την κλασική εποχή, εντός του οποίου όμως είχαν εντοπίσει οι αρχαίοι τον Τάφο της Ιφιγένειας σύμφωνα με το μύθο.

Ο μυθικός τάφος στην βόρεια πλαγιά του λόφου, λεγόταν «κενήριον», και χρονολογείται περί το 700 π.Χ. Στην κλασική εποχή, έπειτα από την κατάρρευση της οροφής λόγω της διάβρωσης των καρστικών πετρωμάτων από το νερό που ρέει στην περιοχή, ιδρύθηκε ένας μικρός ναός, το Ηρώο της Ιφιγένειας και ένα ακόμη κτίσμα, που ονομάστηκε Ιερά Οικία και έδιναν την εντύπωση του σπηλαιώδους χώρου.
Η Ιφιγένεια αποτελούσε το μυθικό πρότυπο για όλα τα κορίτσια της Αθήνας που υποχρεωτικά συμμετείχαν στην τελετή στη Βραυρώνα. Σύμφωνα με το μύθο των Ατρειδών, που αναπαριστά ο Ευριπίδης στις δύο τραγωδίες του “Ιφιγένεια εν Αυλίδι” και “Ιφιγένεια εν Ταύροις” η Ιφιγένεια θυσιάστηκε συμβολικά προτού φθάσει στο τρίτο στάδιο της μύησης, παραμένοντας έτσι η αιώνια παρθένος στην υπηρεσία της θεάς. Μάλιστα η συμβολική της θυσία αποτέλεσε την απαραίτητη προϋπόθεση για την έναρξη του Τρωϊκού Πολέμου και όλων των επικών και τραγικών κύκλων που σχετίζονται με αυτόν. Αν η Αυλίδα ήταν το σημείο εκκίνησης αυτής της πολλαπλής και πολύπτυχης τραγωδίας της Ιφιγένειας, η Βραυρώνα ήταν το σημείο του τέλους της.
Ενώ όμως η μύηση της Ιφιγένειας έμεινε ατελής, για τα νεαρά κορίτσια της Αθήνας ολοκληρωνόταν, εφόσον αυτές ολοκλήρωναν τις τελετές της Άρκτου στη Βραυρώνα.

Απέναντι από τον Τάφο της Ιφιγένειας βρήκαμε τη Στοά, ένα πώρινο οικοδόμημα δωρικού ρυθμού, το οποίο βόρεια, δυτικά και ανατολικά περιβάλλεται από στοές με κιονοστοιχίες, ενώ η προς νότο ήταν ανοικτά. Η Στοά περιβάλλει το αίθριο του ναού της Αρτέμιδος, που αποτελεί τον δεύτερο χρονολογικά ναό, χτισμένο στα μέσα του 5ου αι. π.Χ., καθώς ο πρώτος κάηκε από τους Πέρσες κατά την εισβολή τους στην Αττική το 480 π.Χ.
Στη βόρεια και δυτική πλευρά της στοάς είδαμε τα θεμέλια από δωμάτια με είσοδο προς την εσωτερική αυλή, τα οποία ήταν στην αρχαιότητα χρησίμευαν ως χώροι εστίασης, με τραπέζια και ξύλινες κλίνες. Ίσως εκεί φιλοξενούνταν οι κοπέλες της αρχαίας Αθήνας κατά τη διάρκεια τέλεσης των Αρκτείων, της ιερής μύησης που λάμβανε χώρα κάθε τέσσερα χρόνια, για όλα τα κορίτσια γύρω στην ηλικία των δέκα ετών. Τα κορίτσια διέμεναν στη Βραυρώνα υπό την εποπτεία των ιερειών της Αρτέμιδος για άγνωστο σε εμάς, χρονικό διάστημα.

Μια φορά κάθε τέσσερα χρόνια όλα τα κορίτσια προεφηβικής ηλικίας εγκατέλειπαν για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα τη ζωή στην οικογένεια στην Αθήνα και αναχωρούσαν σε πομπή για το ιερό της Άρτεμης. Φορούσαν κροκωτούς, ένα φόρεμα με χαρακτηριστικό χρώμα κρόκου, το οποίο, σύμφωνα με τα στοιχεία, πετούσαν από πάνω τους μόλις έφταναν στο ιερό και έμειναν γυμνά στη φύση. Εκεί διέμεναν στη διάθεση της θεάς και τελούσαν θυσίες. Στο πλαίσιο μιας τελετής που ονομαζόταν ἀρκτεία, φορούσαν τελετουργικές ενδυμασίες και μιμούνταν τις αρκούδες, γι’ αυτό και αποκαλούνταν ἄρκτοι.

Ο λόγος για αυτό το τελετουργικό βρίσκεται στον μύθο της Άρτεμης Βραυρωνίας, σύμφωνα με τον οποίο ένα κορίτσι, μία από τις ακολούθους της Ιφιγένειας πείραξε την ήρεμη αρκούδα της θεάς που βρισκόταν στο ιερό. Η αρκούδα, όπως και το ελάφι, αποτελούσε συμβολικό ιερό ζώο της Αρτέμιδος, σύμβολο της γυναικείας σεξουαλικότητας, της θηλυκής δύναμης της φύσης και της μητρικής αφοσίωσης. Υποτίθεται ότι μια αρκούδα ζούσε στο ιερό και αυτή ενοχλήθηκε από το κορίτσι, οπότε το γρατσούνισε. Μα από φόβο οι αδελφές του κοριτσιού σκότωσαν την αρκούδα με δόρατα, εξοργίζοντας τη θεά, η οποία για να εξευμενιστεί ζήτησε στο εξής από τους Αθηναίους να της αφιερώνουν όλα τα κορίτσια πριν από τον γάμο ώστε να διεξάγουν τελετές προς τιμήν της στη Βραυρώνα. Μάλιστα είδαμε μία αναθηματική στήλη, που σύμφωνα με την επιγραφή, στήριζε ένα πρόσφορο στην Άρτεμι και διατηρούσε ακόμη το όνομα ενός κοριτσιού της αρχαιότητας:

ΜΝΗΣΙΣΤΡΑΤΗ ΘΕΟΤΙΜΙΔΟΥ
Καλώς μας δέχτηκες, Μνησιστράτη.
Σύμφωνα με μια ερμηνεία οι κοπέλες κατά την ἀρκτεία μιμούνταν την αρκούδα, περνούσαν συμβολικά στο στάδιο της άγριας κατάστασης πριν “εξημερωθούν”, ώστε να γίνουν αποδεκτές από την πόλιν ως γυναίκες, έτοιμες για τον γάμο. Η παρουσία ανδρών κατά τη διάρκεια των τελετών ήταν πιθανότατα απαγορευμένη.

Σε αναπαραστάσεις των τελετών που υπάρχουν σε αγγεία της εποχής, απεικονίζεται μια αρκούδα να κυνηγά τα γυμνά κορίτσια, τα οποία τρέχουν μακριά με τρόμο. Στο τέλος η αρκούδα θα πιάσει τα κορίτσια, και με τον τρόπο αυτό θα εξημερωθούν συμβολικά. Προφανώς, νυχτερινές τελετουργικές σκηνές και προσωπεία που βρέθηκαν στο ιερό της Άρτεμης, είχαν ως σκοπό να προκαλέσουν ιερό τρόμο ως μέσον κάθαρσης. Η τελετουργία έχει ερμηνευτεί ως τελετουργικός εκφοβισμός (ritual terrorization) και τελετουργικό κυνήγι.
Η τελετή στη Βραυρωνα, τα ίχνη της οποίας αναβιώσαμε στη φαντασία μας, υπήρξε καθοριστική για την κοινωνική ζωή της αρχαίας Αθήνας, αναγκαία μύηση για όλες τις γυναίκες προκειμένου να γίνουν αποδεκτές από την πόλιν ως Αθηναίες, σεβαστές και διακριτές από τις εταίρες και τις μετοίκους. Τελούταν κανονικά ανά τετραετία μέχρι το τέλος της αθηναϊκής αυτονομίας. Ο χώρος εγκαταλείπεται βαθμιαία έπειτα από τον 3ο αι. π.Χ.

Η απειλούμενη Βραυρώνα και μια πολιτική διεξόδου
Ποια είναι η αξία των υγροτόπων;
Κατά την επιστήμη της οικολογίας είναι πρώτον η στήριξη της βιοποικιλότητας, δεύτερον η αναψυχή και στην περίπτωσή μας θα συμπληρώναμε και την εκπαίδευση, και τρίτο η ανάσχεση των πλημμυρικών φαινομένων κάτι που μας ενδιαφέρει ιδιαιτέρως σήμερα, εν όψει της εφαρμογής μιας απόφασης για «αντιπλημμυρικές» παρεμβάσεις στα ρέματα της Αττικής συνολικού κόστους τριακοσίων εκατομμυρίων ευρώ.

Μια τέτοια απόφαση θα έπρεπε να προβληματίζει αφού στην πραγματικότητα αντί για αντιπλημμυρικά έργα μάλλον πρόκειται για αφαίρεση της δυνατότητας των υγροτόπων για ανάσχεση των πλημμυρικών φαινομένων.
Η συζήτησή μας γίνεται για τον υγρότοπο της Βραυρώνας. Με την πρώτη ματιά καταλαβαίνει κανείς πόσο πιέζεται από οχλήσεις και βλαπτικές δραστηριότητες ο ήδη τραγικά συρρικνωμένος υγρότοπος. Λένε οι ειδικοί ότι δεν θα υπάρχει σε 100 χρόνια από τώρα εάν συνεχίσουμε να λειτουργούμε επιθετικά. Η πρώτη σκέψη που μας έρχεται στο νου είναι «εντάξει, εγώ δεν θα ζω τότε». Έτσι σκέφτηκαν και οι προηγούμενοι από εμάς και τα τελευταία 40 χρόνια ο υγρότοπος συρρικνώθηκε κατά 50%.

Οι πιέσεις προς το φυσικό περιβάλλον της Βραυρώνας ασκούνται από το αστικό σύμπλεγμα της περιοχής. Ο δήμος Μαρκοπούλου έχει σύμφωνα με την τελευταία απογραφή 22.000 κατοίκους. Γνωρίζουμε ότι το Πόρτο Ράφτη, τοπική κοινότητα του εν λόγω δήμου, έχει μεγάλη αύξηση πληθυσμού την τελευταία δεκαπενταετία. Στα χρόνια της κρίσης υπήρξε μια εσωτερική μετανάστευση από το κέντρο του αστικού συμπλέγματος της ευρύτερης Αθήνας προς τις περιαστικές περιοχές. Ο πληθυσμός υπέρ – πολλαπλασιάζεται τα Σαββατοκύριακα από τον εσωτερικό τουρισμό της Αττικής. Οι υποδομές όμως στην περιοχή είναι για πολύ μικρότερο πληθυσμό. Η κατάσταση αυτή δημιουργεί μια εικόνα κοινωνικής ανοργανωσιάς όπου προβάλλονται και κυριαρχούν τα κίνητρα του μικρότερου και του μεγαλύτερου κέρδους.
Αναπτύσσονται οικονομικές – τουριστικές δραστηριότητες στις παρυφές των οποίων αναπτύσσονται και γεωργικές δραστηριότητες οι οποίες όμως λατρεύουν τα εδάφη των υγροτόπων ως τα πλέον αποδοτικά.
Έτσι το ευάλωτο οικοσύστημα της Βραυρώνας πιέζεται με τρόπο καταστροφικό.

Το μεγαλύτερο μέρος του έχει ήδη μετατραπεί σε γεωργική γη ή έχει κτιστεί. Ο κίνδυνος πλημμυρισμού των εδαφών αυτών και των υποδομών είναι το άλλοθι για ακόμη μεγαλύτερες «αντιπλημμυρικές» επεμβάσεις. Το πλημμυρικό φαινόμενο στον υγρότοπο δεν είναι παρά ο ίδιος ο υγρότοπος. Τα αντιπλημμυρικά έργα τα οποία επιχειρήθηκαν στο παρελθόν με σκοπό την προστασία της γεωργικής γης έχουν ήδη αλλοιώσει το φυσικό περιβάλλον. Μια ακόμη παρέμβαση αυτού του είδους θα μετατρέψει τον Ερασίνο ποταμό σε εγκυβωτισμένο αυλάκι και ο υγρότοπος θα χαθεί μια για πάντα. Ο τάφος της Ιφιγένειας και το Ιερό της Αρτέμιδος θα μας θυμίζουν τι ήταν εδώ κάποτε.

Το 2020 δημιουργήθηκε η Πρωτοβουλία για την Προστασία του Ερασίνου και δραστηριοποιείται σε αυτή την κατεύθυνση. Είναι απαραίτητη η συμμετοχή μας σε αυτές τις δραστηριότητες και η στήριξη ανάλογων κινήσεων. Ίσως είναι η μόνη επιλογή που μπορεί να οδηγήσει σε κάποιου είδους θεσμική αλλαγή. Μια θεσμική αλλαγή που να φροντίζει για την ενημέρωση, την εκπαίδευση και τέλος τη συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας στις αποφάσεις. Χωρίς αυτή την αλλαγή θα υπάρχει πάντοτε ένας υπουργός ή περιφερειάρχης που θα θέλει να διαχειριστεί εκατομμύρια ευρώ όπως είναι ο προϋπολογισμός των αντιπλημμυρικών έργων σήμερα στην Αττική και θα υπάρχει πάντοτε ένα κοινωνικό άλλοθι του αγρότη ή του καταπατητή των οποίων το οικονομικό συμφέρον θα κινδυνεύει.

Να προστατέψουμε τον υγρότοπο της Βραυρώνας από τη λαίλαπα των μικρών και μεγάλων συμφερόντων και από την διαπλεκόμενη πολιτεία.